H παλαιά συνοριακή γέφυρα της Μέρτζιανης, ήταν πέτρινη, τοξωτής κατασκευής, μονού τόξου, πάνω από τον ποταμό Σαραντάπορο, ο οποίος αποτελεί, το φυσικό σύνορο μεταξύ Ελλάδας και Αλβανίας, δυτικά της Κόνιτσας.
Ιστορική και Φωτογραφική Έρευνα: Αντιστράτηγος ε.α Δημ. Κυριάκος
Επιμέλεια -Παρουσίαση: Έφεδρος Λοχίας (ΤΘ) Ιωάννης Τερνιώτης
Η αρχική πέτρινη κατασκευή αναγόταν πριν από το 1910, ενώ κατά καιρούς είχαν τοποθετηθεί – κατασκευαστεί, πάνω από την αρχική κατασκευή, ξύλινες υπερκατασκευές για να επιτρέπουν την κίνηση σε ιππήλατα κάρα και μεταγενέστερα σε οχήματα. Σημαντική ήταν επίσης η ύπαρξη τελωνιακών σταθμών και μεθοριακών φυλακίων και στις δύο άκρες της γέφυρας, για τον έλεγχο των διασυνοριακών διελεύσεων ανθρώπων και εμπορευμάτων.
Την 28η Οκτωβρίου 1940, η γέφυρα δεν είχε υπονομευθεί και έτσι δεν έγινε προσπάθεια καταστροφής της, από τα Ελληνικά τμήματα Προκαλύψεως. Ο Ιταλοί εισβολείς χρησιμοποίησαν τη γέφυρα, για να προωθήσουν τα τμήματα της φάλαγγας του Συνταγματάρχη Σολίνα των Μεραρχιών Φερράρα και Κενταύρων, προς την κύρια ελληνική αμυντική τοποθεσία, στο Καλπάκι. Η Ιταλική φάλαγγα αποτελούνταν από 2 τάγματα πεζικού, τάγμα ελαφρών αρμάτων, λόχο μοτοσικλετιστών και 5 πυροβολαρχίες. Μερικές ημέρες αργότερα, οι Ιταλοί πιεζόμενοι από την ελληνική αντεπίθεση, αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν, προς την Αλβανία, καταδιωκόμενοι, κατά πόδας, από τμήματα της Ελληνικής Μεραρχίας Ιππικού. Από εκεί συμπτύχθηκε ο όγκος της Μεραρχίας Τζούλια, μέρος της Μεραρχίας Μπάρι και τμήματα της φάλαγγας Σολίνα. Έτσι η γέφυρα της Μέρτζιανης (ή του «Perati» όπως την ονόμαζαν Ιταλοί και Αλβανοί), αποτέλεσε κύρια οδό για την διαφυγή των Ιταλών, από τον αφανισμό και την αιχμαλωσία. Η υποχώρηση, μέσω της γέφυρας, από το Ελληνικό έδαφος, των Ιταλικών στρατευμάτων, ολοκληρώθηκε τις νυκτερινές ώρες της 21ης προς 22α Νοεμβρίου 1940. Αμέσως μετά η γέφυρα ανατινάχθηκε για να επιβραδυνθεί η Ελληνική προέλαση …
Το Ελληνικό Μηχανικό γεφύρωσε πρόχειρα τον ποταμό Σαραντάπορο, σε χαμηλότερο σημείο, για να συνεχίσει ο Στρατός μας τη προώθησή του, στο εσωτερικό της Αλβανίας. Παράλληλα, λήφθηκε μέριμνα για την εκ νέου μόνιμη γεφύρωση ποταμού, στο σημείο της κατεστραμμένης γέφυρας, ενισχύοντας και τροποποιώντας, με οπλισμένο σκυρόδεμα τα σωζόμενα ακραία βάθρα στήριξης. Μετά τη εκ νέου διαμόρφωση των βάθρων, με σκυρόδεμα, τοποθετήθηκε μεταλλική γεφυροσκευή, ικανή να χρησιμοποιείται από οχήματα ανεφοδιασμού και πυροβολικό. Η μεταλλική γέφυρα αποτέλεσε, καθ’ όλη τη διάρκεια του πολέμου, τακτικό στόχο βομβαρδισμού της Ιταλικής αεροπορίας, χωρίς όμως αποτέλεσμα.
Τον Απρίλιο του 1941 και μετά την γερμανική εισβολή στην Κεντρική και Δυτική Μακεδονία, τα τμήματα του Ελληνικού Στρατού που μάχονταν στο εσωτερικό της Αλβανίας, κινδύνευσαν να κυκλωθούν, εκ των όπισθεν, από τα γερμανικά στρατεύματα. Έτσι η γέφυρα της Μέρτζιανης χρησιμοποιήθηκε, αυτή τη φορά, για την σύμπτυξη των Ελληνικών δυνάμεων, από το Αλβανικό Μέτωπο προς το Ελληνικό έδαφος. Στις 22 Απριλίου του 1941, μετά την υπογραφή συμφώνου συνθηκολόγησης, στις 20 Απριλίου, οι Γερμανοί, τιμώντας την υπογραφή τους αλλά και την ηρωική αντίσταση του Στρατού μας, προώθησαν εκεί τμήματα της επίλεκτης Ταξιαρχίας των SS «Σωματοφυλακή Αδόλφος Χίτλερ» για να παρεμβληθούν μεταξύ Ελλήνων και Ιταλών. Οι Ιταλοί επέμεναν να επιτίθενται και κυρίως να προσβάλλουν με την αεροπορία τους, τις Ελληνικές φάλαγγες που υποχωρούσαν, χωρίς αντίσταση, μετά την συνθηκολόγηση με τους Γερμανούς. Οι απώλειες των Ελληνικών τμημάτων που συμπτύσσονταν προς τη γέφυρα υπήρξαν μεγάλες, από τη δράση της Ιταλικής αεροπορίας.
Η ιστορική φωτογραφία που διασώζεται από τα επίσημα ιταλικά αρχεία, αποδεικνύει ότι στη Μέρτζιανη έφτασαν πρώτοι οι Γερμανοί, από τα Νοτιοανατολικά και όχι οι Ιταλοί, από τα Βορειοδυτικά. Έτσι μέχρι και την 22α Απριλίου 1941, η γέφυρα της Μέρτζιανης παρέμενε σε Ελληνικά χέρια. Τα δε Ελληνο-Αλβανικά σύνορα παρέμεναν απαραβίαστα, παρά το γεγονός ότι οι Γερμανοί, από τις 6 Απριλίου, είχαν επιτεθεί στην Ελλάδα, για να «ανακουφίσουν» τους Ιταλούς.
Η μεταλλική γέφυρα που είχε κατασκευάσει το Ελληνικό Μηχανικό, χρησιμοποιήθηκε από τα κατοχικά στρατεύματα, στη διάρκεια του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου. Ανατινάχτηκε στις 9 Ιουλίου 1943, από τους αντάρτες για να μην περάσει η 1η Γερμανική ορεινή Μεραρχία («Εντελβάις») στην Ελληνική Ήπειρο. H Μεραρχία αυτή κινήθηκε από το Μαυροβούνιο, όπου ενεργούσε ως δύναμη εκκαθαριστικών επιχειρήσεων προς τη Φλώρινα, με τελικό αντικειμενικό σκοπό τα Ιωάννινα. Μετά τη Φλώρινα, η Μεραρχία κινήθηκε, μέσω της Βορείου Ηπείρου, προς Κορυτσά, Ερσέκα, Λεσκοβίκι και Μέρτζιανη πραγματοποιώντας εκκαθαριστικές επιχειρήσεις (Σφαγή της Μπόροβας κλπ). Η καταστροφή της γέφυρας αποτέλεσε την αιτία για ευρύτερες εκκαθαριστικές επιχειρήσεις και καταστροφές των χωριών της περιοχής. Υψηλό τίμημα «πλήρωσαν» τα Ελληνικά χωριά Καλόβρυση, Μάζι, Αετόπετρα, Αηδονοχώρι, Βασιλικό και Κεφαλόβρυσο αλλά και τα Βορειοηπειρωιτκά χωρία Ζιένα και Δράτσωβα (10-12 Ιουλίου 1943).
Τον Ιούνιο του 2021, μέλη του Προεδρείου του Συνδέσμου μας, στα πλαίσια επίσκεψης, στην περιοχή Κόνιτσας, για τις αρχικές επαφές για τη κατασκευή του Μνημείου Πρώτης Νίκης του 1940, στην Λυκορράχη του Γράμμου, αναζήτησαν τη γέφυρα της Μέρτζιανης. Ακολούθησαν οδικά, τον άξονα της νικηφόρας προέλασης της Μεραρχίας Ιππικού, από Κόνιτσα προς τα χωριά Μάζι, Μελισσόπετρα, και τη νέα συνοριακή διάβασης της Μέρτζιανης. Εκεί, τελικά, βρήκαν, τα απομεινάρια της ανατιναγμένης ιστορικής γέφυρας στην Μέρτζιανη… Σώζονται τα 2 άκρα της γέφυρας, εκ των οποίων το δυτικό, βρίσκεται στην Ελληνική πλευρά των συνόρων. Στην ουσία, πρόκειται για μια κατασκευή βάθρου, από οπλισμένο σκυρόδεμα, για την στήριξη της μεταλλικής γέφυρας που κατασκεύασε το Μηχανικό, στα τέλη του 1940. Τα πάντα ήταν «πνιγμένα» στη πυκνή βλάστηση που είχε σχεδόν καλύψει την παλαιά σωζόμενη πέτρινη σκοπιά και ένα μεταγενέστερο εικονοστάσι που υπάρχει δίπλα …..
Το ΔΣ του Συνδέσμου μας ευαισθητοποιήθηκε από τις θλιβερές αυτές συνθήκες εγκατάλειψης, των ερειπίων της γέφυρας που έχει συνδεθεί με το Έπος του 1940 και τη δράση της Μεραρχίας Ιππικού και αποφάσισε να λάβει πρωτοβουλίες για την ανάδειξή τους. Οι πρώτες ενέργειες έγιναν το 2023, αλλά οι κυριότερες έγιναν το καλοκαίρι του 2024, με την βοήθεια και του Δήμου Κόνιτσας. Ο ΣΑΑΙΤΘ κάλυψε τα έξοδα για τον καθαρισμό και την αποψίλωση της πυκνής βλάστησης καθώς και για την αποκάλυψη – συντήρηση της παλαιάς σκοπιάς και της συνοριακής πυραμίδας. Σήμερα, το νότιο τμήμα της γέφυρας είναι εύκολα ορατό και επισκέψιμο από την παρακείμενη επαρχιακή οδό, Μέρτζιανης – Καλόβρυσης.
Στις 2 Νοεμβρίου 2024, τα μέλη του Συνδέσμου με την ευκαιρία της παρουσίας τους στη περιοχή Κόνιτσας για τα εγκαίνια του νέου Μνημείου στην Λυκορράχη, επισκεφθήκαν τα ερείπια της γέφυρας της Μέρτζιανης. Εκεί, ενημερωθήκαν, από τον Πρόεδρο του Συνδέσμου, για την ιστορία της και την χρησιμοποίησή της, κατά τις διάφορες ιστορικές περιόδους.
Τα μελλοντικά μας σχέδια αποσκοπούν σε περαιτέρω ανάδειξη των ερειπίων της γέφυρας, καθώς και στην ασφαλή πρόσβαση των επισκεπτών, μέχρι την άκρη του βάθρου της, πάνω από το ποτάμι. Σε δεύτερο χρόνο, θ αναζητηθεί τρόπος προβολής και ενημέρωσης για την ιστορία της γέφυρας.
Η απομάκρυνση της βλάστησης και ο ευπρεπισμός του χώρου (συντήρηση της σκοπιάς και εκ νέου βαφή της συνοριακής πυραμίδας), «φέρνει» σιγά – σιγά, τους πρώτους επισκέπτες και τις πρώτες δημοσιεύσεις. Δείτε σχετικές αναρτήσεις του Αθηναϊκού – Μακεδονικού Πρακτορείου Ειδήσεων (ΑΠΕ- ΜΠΕ, 07 Δεκ 2024) και του Epirus tv news (27 Οκτ 2023)
https://www.epirus-tv-news.gr/2023/10/28_27.html
Η Ιστορία της Γέφυρας της Μέρτζιανης μέσα από τις Φωτογραφίες
